Velkommen til Kystskribenten

Vivi Haraldseid med fårerull av villsau - utanfor heimen deira på Drøno.

Sauen med smak frå holmar og skjer

Lettsalta og vindtørka er han lenge før han kjem i grytene, villsauen. To austevollingar deler her med oss dei herlege smakane som gøymer seg i havsauen.

tekst og foto: Heidi Eikremsvik

Ein solgnistrande aprildag møter me Ragnar og Vivi Haraldseid på Drøno i Austevoll. Vi kallar dei austevollingar, sjølv om dei er frå Tysvær og Os. Det er fleire tiår sidan dei busette seg i kommunen. Kjøkkenet deira stikk nasen ut i Møkstrafjorden, som er dekt av sølv i dag. Heimen deira ligg på ein pynt langt vest. Vakrare stad å setja opp ein heim skal ein leita lenge etter.

Dei priveligerte er snart åleine attende i heimen etter at tre av dei fire borna (Ingeborg, Hilde, Tori og Ola) har laga seg sine eigne reir andre stader. Berre yngstemann bur framleis heime.

Det lyse kjøkkenet med det store langbordet vitnar om hjarterom og plass til mange. Det hender at det er store bordsete her. Til dømes når familien Haraldseid og andre villsaueigarar har vore i øyane og sett etter og vaksinert dyra sine. Etter å ha sprunge over haug og hammar i sol og blest ein heil dag er det herleg å kunna benkja seg skulder ved skulder i det store, lyse kjøkkenet. La drøsen gå og ganen få sitt.

Fårikål til dømes. Ragnar viser oss korleis smakfullt fårikål vert laga på austevolsk vis. Av villsau, sjølvsagt. Villsaukjøtet får fyrst hengja i 40 døgngrader så det skal få mørna. Dersom temperaturen er 10 grader, heng kjøtet altså i 4 dagar. Han brukar lammebog, nakke og føter. Om lag 250 g kjøt per person.

Husbonden fyller opp 1/3 av gryta med vatn. Tilset pepar og salt. Legg kjøtet i, og legg så på toppen kålet, som er snitta i skiver. Strø så nokre einebær og heil pepar over. I om lag to timar står dette og småkokar under lok til kjøtet losnar frå beina og er møyrt.

Smaken av det ferdige kjøtet er ei stor overrasking for den som har ete fårikål frå «heimesau» i alle år. Villsaufårikålen hans Ragnar smakar fantastisk! Som om den viltre sjøsauen har magasinert i kjøtet det gode livet ute i holmane i havet. Omgrepet fårikål får ein ny dimensjon etter dette møtet med villsaueigaren og læraren på Drøno. Skal ein skjøna dette – må ein berre smaka.

− Eg brukar lite salt og pepar. Saltar heller litt ekstra etter at kjøtet er kokt, om det trengst, seier Haraldseid, som tykkjer det er viktig å få fram den genuine kjøtsmaken.

Også pinnekjøtet frå kjøkkenet her har ein framifrå smak.

– Eine svigersonen min meiner at eg har øydelagt alle julebord for han etter at han har fått servert pinnekjøtet her hos oss, smiler Haraldseid.

Underteikna trur han så gjerne, etter å ha smaka herleg villsaufårikål frå det same kjøkkenet, ein vårlengtande dag i april.

Kona Vivi Haraldseid har funne fram nokre svongar frå villsau. Svongar er flikar av bukskinnet på sauen, som ho vil laga fårerull av.

– Eg kjenner etter med fingrane og fjernar stivt talg og brusk slik at eg står att med bitar som er mjuke og smidige, og lette å rulla saman.

Ho legg svongane som eit puslespel som til slutt er forma som ein 2-3 cm tjukk firkant, like tjukk på alle sider. Når ho er nøgd med fasongen, tek ho så puslespelet frå kvarandre att og strør krydder mellom laga. Så legg ho flikane på plass att i firkantformasjon og rullar alt saman.

– Vanlegvis brukar eg ei steikestrømpe rundt rullen når eg kokar han, men det går like greitt med bomullstråd. Når fårerullen er ferdig knytta, vert han lagd i lettsalta vatn og småkokar i om lag to timar. Så tek ho rullen over i ei brødform og legg han i press i om lag eit halvt døger – for å få ei firkanta fårepølse.

I tynne skiver vert fårerullen nytta som pålegg på smørbrød og er breiddfull av gode natursmakar. Snev av lyng og brakje som har hamna i sauemagen etter at sol og regn, vind og sjøsprøyt har røska i dei livskraftige vekstene.

Familien Haraldseid slaktar om lag åtte lam eller sauer i løpet av hausten, og nyttar det meste av dyret på ulikt vis.

Ragnar er lærar på Kolbeinsvik skule, som har elevar frå fyrste til og med sjuande klasse. For han ligg det sterkt på hjarta å formidla til borna og dei unge korleis ein skal stella og nytta seg av villsauen. På ein skule med kystkultur som plattform. Kvart år dei ti siste åra har dei slakta to lam som ein del av undervisninga, og elevane får såleis læra korleis ein parterer dyret og nyttar dei ulike delane av skrotten i matvegen.

– Dei lærer masse av å få ta del i dette. Det er så viktig å få vist ungane at kjøtet ikkje har sitt opphav i butikken, men kjem frå sauen. Mange har ikkje peiling, heller ikkje i Austevoll, difor er vi nøydde å gjera noko med det, seier den engasjerte læraren, som også har tipsa dei om å gje matpakken sin til sauen i staden for å hiva han i bossbøtta.

– Dei som trudde det var mykje graps med slakting av villsau, blir positivt overraska. Eg let sjuandeklassingane få vera med å slakta, medan det er sjetteklassen si oppgåve å partera dyret, og å servera pinnekjøt på julepynta bord til jul. Så vert femte og sjuande klasse invitert på festmiddag.

Skuleåret 2010/2011 fekk Kolbeinsvik skule tildelt midlar frå Den naturlege skulesekken* for å forska på villsau. 30.000 kroner fekk skulen til dette formålet. Kunnskap som er i ferd med å bli borte fordi folk ikkje lenger har høve til å slakta dyr for sal rundt om på gardane, men må levera dei til dei store fellesslakteria.

Berre til eige bruk er det framleis lov å slakta og nytta eigne dyr, noko Haraldseid og familien gjerne gjer.

Matglede på Alden (Fjell og Vidde)

Liv Gjørøy og Finn Hillersøy et druer på romersk vis i fjellgraset på Den norske hesten.

– Liv, kan eg få druer av deg?
– Ja, du kan få èi, svarar Liv Gjørøy ertande til karen på 53 som let seg freiste av den grøne drueklasen hennar. Vi er på trasketur på fjelløya Alden i
Sunnfjord med eit kobbel av bulendingar i alle aldrar. Dei ligg strødd i graset på Den norske
hesten.

– No har eg snart ete opp drua, kan eg få ei til?, spør fiskaren Finn Hillersøy frå Bulandet og haustar
latter over heile sletta, medan ei typisk aldensky stryk inn over toppunktet og hyller flokken inn i svalt
sukkerspinn. I neste no glyttar sola fram att og brenn i varme kinn. Over oss kan vi telje fire-fem
havørner sigle på luftlaga. Under oss duppar holmar og skjer i glittersjø.
Jau, Alden kan så visst måle seg med struttande høgfjell lenger aust i Noreg. Utsynet frå dette gamle
seglingsmerket - også kjent som Den norske hesten, er til å misse pusten av. Den ruvande horisonten
langt der ute gjev draumane vengjer. Skjera vert vaska skumkvite i kanten - gong på gong - som ein
evig puls frå det fjerne storhavet. I aust, på fastlandet, ligg snøen kvit på dei høgste toppane i det fjerne.

Matorgie
Medan skyer kjem og går her ved varden, gomlar matglade og humørfylte bulendingar på alt det gode
dei har hatt med seg opp bratta mot toppunktet. Heile fenalår, spekeskinke med eggerøre frå havhøner,
heimelaga pizza, kaker, kaffi, brus, jordbær og druer dukkar opp, etter kvart som sekkane vert tømde.

Ferdigsmurte, flatklemde brødskiver er det ikkje lett å få auge på i matorgiet på Alden. Og maten går
mann imellom.
– Skal du smake ditt eller datt? – Ta deg ein bit då vel, versågod!
-- Eg trur jammen vi har med dobbelt opp, alle mann, humrar Liv Gjørøy og tygg på nysmidde slingsar
frå fenalåret som går på rundgang.
-- Bulendingar er glade i mat, fortel Eli Tveitnes Sandøy, hardangerjenta frå Strandebarm som hamna i
Bulandet som fiskarkone. Fiskaren Terje Sandøy fann henne på Voss. No er dei foreldre til tre born i
alderen 7 til 13 år. Alle er med til topps. Generasjonane trivst ilag i øyværet.

Aldri vaksen
– Det er ikkje lange turen som skal til for å rettferdiggjere ei frodig niste for bulendingen, ler ho.
Folket her går ofte småturar i terrenget ilag. Dei er voldsomt sosiale, og et godt og mykje! Eli stortrivst i
minisamfunnet heilt vest i Sunnfjord, som nyst har fått veg- og brusamband med Værlandet, øygruppa
litt lenger aust. Sambandet har fått namnet Nordsjøporten, fylkesveg 365.
Ein skytung kveld mellom jul og nyttår var rundt tjue menneske på trasketur i snøen langs vegen i
Bulandet. Sekkane var breiddfulle av god julemat. Med fjøslykter fann dei fram til ein høveleg stad i
vegkanten, og tende eit svært bål å varme seg rundt - medan dei åt. Bulendingen blir aldri vaksen.
Drøsen går på den graskledde fjellhylla. Borna tuslar rundt og utforskar terrenget. Dei trør varleg, for
på sørsida stuper Alden-veggen loddrett i havet, 481 meter lenger nede. Marginane mellom liv og død
er små her under skyene. Likevel beiter gulkvite ulldottar i fjellurene lenger nede og ser ikkje ut til å
tenkje på anna enn mat, dei heller.
– Nei, Alden var nok brattare denne gongen enn sist eg var her, meiner Einar Hillersøy (50) og strekkjer
seg raud og sveitt i graset etter vel ein time med strie motbakkar. Trøysta er at på Den norske hesten
er nedturen alltid lettare enn oppturen.

Refleksologi gjorde susen (Norsk Ukeblad)

Barnløse Marianne Eliassen og Johnny Sjursen i Haugesund kan nesten ikke tro det er sant: Barna Hedda og Pål kom som et skudd etter noen få behandlinger med refleksologi. Og tredjemann er på vei!

- Vi er ikke i tvil, det er Ingrid Johannesens refleksologi å takke at vi er foreldre i dag, mener de begge.
Etter å ha prøvd i tre år å bli foreldre og gjennomgått grundige undersøkelser uten at legene fant noe
galt hos noen av dem, så de ingen annen utvei enn å stille seg i prøverørskø.
Marianne hadde også brukt hormontabletter. Behandlinger med soneterapi ga heller ingen resultat.
Hun er lærer, og fikk en dag et tips fra en av de andre på lærerrommet.
Kollegaen hadde nemlig hørt om ei kvinne som var blitt gravid etter behandling med refleksologi.
- Selv følte jeg at det begynte å haste. Både mannen min og jeg var over 30, og årene gikk uten tegn
til nytt liv. Derfor bestemte jeg meg for å prøve, forteller Marianne, som kontaktet refleksolog Ingrid
Johannesen i Haugesund.

Nervestimulering
Ved å bruke fingertuppene og sonestav trykte hun på nervepunkter rundt om på Mariannes kropp og
satte i gang reflekser med adresse til livmor, eggstokker, bekken og hypofyse. I tillegg behandlet hun
henne generelt for mentalt stress.
Etter 4-5 behandlinger med en ukes mellomrom kunne Marianne konstatere at hun var gravid! Gleden
sto i taket. Alle de tunge stundene og de plagsomme spørsmålene fra slekt og venner var glemt. Et barn
var på vei!
Da det noe senere kom en telefon fra fertilitetsavdelingen ved Haugesund Sjukehus om at det nå var
deres tur, fortalte hun at hun var blitt gravid og overlot plassen i prøverørskøen til andre.
- Å bli foreldre betyr alt, sier Johnny. Vi ville det så sterkt begge, og det var en helt spesiell dag for oss
da vesle Hedda kom til verden for fire år siden. De to ble enige om å la være å bruke prevensjon etter
fødselen, for de ville gjerne forsøke å få flere med en gang.

- Hedda ligner på Ingrid og meg, spøker pappa Johnny Sjursen.Her er de to etterlengtede
verdensborgerne på refleksolog Ingrids fang.

Fikk hjelp på nytt
- Jeg stusset litt da Marianne kom til meg på nytt før Hedda hadde fylt året, forteller Ingrid Johannesen.
Men hun hadde tydeligvis tenkt gjennom dette, og jeg behandlet henne på nytt med refleksologi, som sist.
Etter tre behandlinger var hun gravid igjen.
Ni måneder senere smilte vesle Pål mot verden og økte gleden enda noen hakk hjemme i huset under
Steinsfjellet i Haugesund.
I dag, to år etter, er mamma Marianne gravid for tredje gang. Også denne gangen måtte hun innom
Ingrid og få løst opp stress og blokkeringer. Slik ryddet refleksologen vei for enda et nytt barn. Ingen av
dem er i tvil om det. Det tredje barnet er ventet i midten av juni.

Selvhelbredelse
Refleksologi er en gammel behandlingsmetode som både de gamle grekerne, egypterne og indianerne
kjente til. I Norden er det Finland som i dag er kommet lengst. Der praktiserer over 1000 refleksologer
metoden, og mange av dem er ansatt i helsevesenet. I Norge er trolig antallet et sted mellom 400-500
refleksologer.

Refleksologen viser her hvordan hun jobber med øret. Marianne fikk nervepunktmassasje for å fjerne
blokkeringer, redusere stress og bringe kroppen i balanse. Da løsnet det.

Terapien er en videreføring av soneterapi, som konsentrerer seg om føttene. En refleksolog behandler
derimot soner over hele kroppen, og på grunnlag av sin kunnskap om nervesystemets oppbygning,
stimulerer terapeuten nervepunkter. Hensikten er å utløse reflekser som setter kroppen i gang med å
helbrede seg selv.
- For å si det enkelt så spiller vi på lag med kroppen, fordi vi tror at den som regel selv er i stand til å ta
seg av fysiske problemer som oppstår, sier Johannesen. Selv legger hun stor vekt på samtalen, for med
sin egen tankekraft kan klienten bidra til å forsterke prosessene hun har satt i gang.

Mange kvinner er i dag barnløse fordi det har hopet seg opp stress i organismen, mener Ingrid
Johannesen. Hun ser mye av dette når hun har folk i terapi. De har et hektisk liv med få pusterom i
hverdagen, og dette kan bli et hinder for graviditet.
- En del kvinner opplever også at hormoner er kommet i ulage etter å ha brukt p-piller, og blir ikke
gravide selv om de slutter med pillene, sier hun.
Hun har i sin praksis hjulpet minst 15 ufrivillig barnløse kvinner så langt. Det reelle tallet er nok høyere.
Det har skjedd mer enn en gang at hun har sett kvinner hun har behandlet, gå rundt i byen med
barnevogn. Da tenker hun med et smil: - Jasså, det var derfor du ikke kom tilbake.

REPORTASJE

Villsaumat frå Austevoll (Frå boka Levande tradisjonsmat - smaken av Sunnhordland)

Matglede på Alden (Fjell og Vidde)

Refleksologi gjorde susen (Norsk Ukeblad)